هر نویسنده یا مترجمی باید زبان‌دان باشد اما زبان‌دانی، ضامن خوش‌بیانی نوشته نیست. نوشتهٔ خوش‌بیان، به‌جای اینکه با مقاومت ذهن خواننده مواجه شود، با قلقلک و طنازی به آن نفوذ می‌کند. دست ویراستار همان دست مقدسی است که اثر زبان‌بسته را خوش‌بیان می‌کند. همان‌طور که استیون کینگ، نویسندهٔ نامی، جایی گفته «نوشتن کار آدمی است و ویرایش کار ایزدان».

همۀ نوشته‌ها نیازمند ویرایش‌اند. برای‌اینکه مسیر ویرایش نوشته‌ برایتان هموارتر شود، بهتر است با انواع ویرایش آشنا باشید. ویرایش به‌طورکلی سه نوع است: ۱. ویرایش صوری یا فنی (ظاهری)؛ ۲. ویرایش زبانی (ساختاری)؛ ۳. ویرایش محتوایی، تخصصی یا علمی.

دریای پهناور ویرایش

تصور مردم از کار یک ویراستار، کار معلم املاست؛ یعنی غلط‌گیری املای واژه‌ها. البته این یکی از وظایف ویراستار است که غلط‌های املایی را اصلاح ‌کند و ظاهر متن را خوش‌برورو کند، اما ویرایش خیلی گسترده‌تر از رسیدن به ظاهر متن است. در ادامه با انواع ویرایش آشنا می‌شوید:

۱. ویرایش صوری یا فنی (ظاهری)

ویرایش صوری که به آن ویرایش فنی یا ظاهری هم می‌گویند، روساخت متن را چکش‌کاری می‌کند. روساخت متن، جلوهٔ ظاهری متن در چشم خواننده است. خیلی وقت‌ها چشم‌نوازی متن، کشش به خواندنش را بیشتر می‌کند. ویرایش صوری منجر می‌شود چینش واژه‌ها با اولین نگاه در چشم خواننده برقصد. همین جذابیت در نگاه اول باعث می‌شود او ناخودآگاه نوشته را باکیفیت بداند.

 بخشی از وظایف ویراستار صوری:

۱. یکدست‌کردن رسم‌الخط، فاصله‌ها و نیم‌فاصله‌ها؛

۲. اصلاح غلط‌های املایی؛

۳. نشانه‌گذاری متن و اصلاح علائم نگارشی؛

۴. سامان‌دهی اعراب‌گذاری، عددنویسی، فرمول‌نویسی و از این قبیل؛

۵. سامان‌دهی بندها؛

۶. بررسی درستی نقل‌قول‌ها، ارجاع‌ها، منبع‌ها و پانوشت‌ها؛

۷. تنظیمات متن مثل کنترل اندازه و قلم نوشته، حاشیهٔ بندها و صفحه‌ها، فاصلهٔ خط‌ها و ازاین‌قبیل؛

۸. تنظیمات استخوان‌بندی متن، شامل جدول‌ها، فهرست مطالب، واژه‌نامه، نمودار‌ها، عکس‌ها، عنوان‌ها، سرصفحه‌ها و پاورقی‌ها.

 

مثال‌هایی از ویرایش صوری:

۱.۱. مقاصد کلان    صنعت خودروی سبک در افق ۱۴۰۴ اراعه شده که بر این اساس، میزان تولید خودرو به سه ملیون دستگاه در سال ۱۴۰۴ خواهد رسید.

مقاصد کلانِ صنعت خودروی سبک در افق ۱۴۰۴ ارائه شده است که براین‌اساس، میزان تولید خودرو به سه میلیون دستگاه در سال ۱۴۰۴ خواهد رسید.

 

۱.۲. اما این که به این سرعت با او ازدواج کردم مال این نبود که فکر می‌کردم بهترین و خوشکل‌ترین زن دنیا بود.

اما اینکه به این سرعت با او ازدواج کردم، مال این نبود که فکر می‌کردم بهترین و خوشگل‌ترین زن دنیا بود.

 

۱.۳. قبلا هم ارض کردم غالب روزهایم اینطور سپری می‌شود که در حیات بشینم  و  سفره بیندازم  و  غذا بخورم و کمی هم برای کبوترها خوراک بریزم.

قبلاً هم عرض کردم غالب روزهایم این‌طور سپری می‌شود که در حیاط بنشینم، سفره بیندازم، غذا بخورم و کمی هم برای کبوترها خوراک بریزم.

 

۲. ویرایش زبانی (ساختاری)

برخلاف ویرایش صوری که با ظاهر متن سروکار دارد، ویرایش زبانی با روح و درون‌ساخت متن درگیر است. ویراستار زبانی، جانِ متن را روشن و خالص‌تر می‌کند. متنی که ویرایش زبانی شده باشد، وقار دارد، از خطا به دور است و هم‌زمان مسیر انتقال معنی به خواننده را سریع‌تر می‌کند.

متنی که ویرایش زبانی نشده باشد، خواننده را سرافکنده می‌کند. او نوشته را می‌خواند و نمی‌فهمد، دوباره می‌خواند و نمی‌فهمد، چندباره می‌خواند و شاید کمی بفهمد؛ برای همین فکر می‌کند نادان است. نوشته‌ای که هوشمندانه باشد، معنا را هوشمندانه انتقال می‌دهد و به خواننده هم احساس هوشمندی می‌دهد. ویراستاری که متن را ویرایش زبانی می‌کند، این هوشمندی را در ساختار جمله‌ها معماری می‌کند.

بخشی از وظایف ویراستار زبانی:

۱. رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله‌بندی؛

۲. نزدیک‌کردن زبان نوشته به زبان معیار و یکدست‌کردن متن؛

۳. اصلاح عامیانه‌نویسی‌ها، مبهم‌نویسی‌ها، کژتابی‌ها و عبارت‌های نارسا؛

۴. حذف تکرارهای بی‌دلیل در متن؛

۵. کوتاه‌کردن جمله‌های طولانی؛

۶. ساده و روان کردن جمله‌های متن؛

۷. گزینش برابرنهاد‌های مناسب برای واژه‌های غیرفارسی؛

۸. رفع خطاهای آوایی ناشی از هم‌نشینی واژه‌ها.

 

مثال‌هایی از ویرایش زبانی:

۲.۱. در حال حاضر(۱) سیصد شمشیرساز فعال در ژاپن باقی مانده‌اند، اما تنها سی نفر از آن‌ها با این کار امرار‌معاش می‌کنند. شاگردهای این شمشیرسازان که اغلب کهن‌سال هستند(۲)، این هنر باستانی را به نسل بعدی انتقال می‌دهند.

⚠️خطاهای مثال بالا را جداگانه بررسی می‌کنیم:

در (۱) به‌جای ترکیب طولانی و بدریخت «در حال حاضر»، از قید «هم‌اکنون» که زیباتر و کوتاه‌تر است، استفاده می‌کنیم.

در (۲) مشخص نیست که منظور از «کهن‌سال» شاگردها هستند یا خود شمشیرسازها!

بنابراین ویراسته‌اش می‌شود:

هم‌اکنون سیصد شمشیرساز فعال در ژاپن باقی مانده‌اند؛ اما تنها سی نفر از آن‌ها با این امرار‌معاش می‌کنند. شمشیرسازان که اغلب کهن سال هستند، شاگردانی دارند که این هنر باستانی را به نسل بعدی انتقال می‌دهند.

 

۲.۲. اگر از آن دست افرادِ اهل سفر هستید که هر فرصتی را برای سفر کردن غنیمت می‌شمارند، یا اگر هم نه، از آن دسته آدم‌هایی هستید که مدت‌ها است هوس سفر کرده‌اید، با من در این مقاله همراه باشید که نکات و خبرهای خوبی برای داشتن یک سفر اقتصادی و کم‌هزینه برایتان دارم.

⚠️خطای این مثال، درازنویسی است. نویسنده جملهٔ اول را آن‌قدر به درازا کشیده است که میانه‌های جمله، ذهنمان سرگیجه می‌گیرد. از آفت‌های درازنویسی دیریاب شدن مفهوم جمله است؛ طوری که برای فهمیدن آن باید حتماً چندین بار بخوانیمش. مثال قبل را ویرایش زبانی کردیم. اگر آن را بخوانید، ذهنتان که از خواندن جملۀ قبلی آشفته شده است از شما تشکر خواهد کرد.

اگر اهل سفر هستید و هر فرصتی را برای سفرکردن غنیمت می‌شمارید یا اگر مدت‌هاست هوس سفر کرده‌اید، در این مقاله همراه من باشید که نکات خوبی برای یک سفر اقتصادی برایتان دارم.

 

۳.۳. من که کمالات ایشان را دیدم، وی را دعوت، پذیرایی، با او سخن و چای نوشیدیم.

⚠️خطای مثال بالا حذف بدون قرینۀ فعل است. جملۀ قبلی بااینکه تقریباً مفهوم است، حس غریبگی به ما می‌دهد و انگار یک‌جور شلختگی درونش دارد. در ویراستۀ مثال بالا، فعل‌ها را به‌جای درستشان برگرداندیم. حالا اگر بخوانیدش، متوجه می‌شوید که برخلاف ناویراسته‌اش حس آشنایی و آراستگی می‌دهد.

من که کمالات ایشان را دیدم، وی را دعوت و از او پذیرایی کردم، با او سخن گفتم و چای نوشیدیم.

 

۳. ویرایش محتوایی، تخصصی یا علمی

ویرایش محتوایی کارش داوری متن است و به‌تبع آن ویراستارش باید صلاحیت داوری داشته باشد. ویراستاری صلاحیت داوری متن را دارد که خودش در زمینهٔ آن متن متخصص باشد. به همین دلیل به ویرایش محتوایی، ویرایش تخصصی یا علمی هم گفته می‌شود. ویراستار محتوایی با توجه به داوری‌اش، متن را جراحی می‌کند و چارچوب نظری متن را چِفت می‌کند.

 بخشی از وظایف ویراستار محتوایی:

۱. حذف، کاهش یا خلاصه‌سازی مطالب تکراری، مبتذل، نامستند، نامتعارف، سست و بی‌اعتبار؛

۲. جابه‌جایی و تنظیم مطالب برای یکپارچگی بیشتر متن و کاهش گسستگی‌هایش؛

۳. توضیح، یادآوری یا پیشنهاد ضروری دربارۀ متن در پانوشت؛

۴. اصلاح و تعدیل مطالب مشکوک و زمینه‌سازی برای نتیجه‌گیری‌های ناگهانی؛

۵. افزایش برخی نکته‌های فراموش‌شده، مهم یا حساسی که از متن جا افتاده‌اند؛

۷. بازبینی و تصحیح مطالب نادرست، متناقض و غیرعلمی؛

۸. برقراری نظم و ترتیب و اسلوب در متن‌های آشفته، چندگونگی اصطلاحات، ترتیب فهرست‌ها.

 

مثال‌هایی از ویرایش محتوایی:

۳.۱. در جنگ چالدران، صدای پای سپاه ۱۰۰ هزار نفری عثمانی‌ها بسیار بلند بود، اما آنقدر ترسناک نبود که سپاه ۴۰ هزار تنی قزلباشان با تانک‌هایشان ترس به دل خود راه دهند.

⚠️ویراستار محتوایی باید بر این آگاه باشد که جنگ چالدران در زمان صفویان بوده و تانک هنوز پایش به عرصۀ جنگ‌ها باز نشده بود. احمد سمیعی در کتاب «آیین نگارش و ویرایش» این نوع تناقض‌ها را زمان آشوبی ‌خوانده است.

۳.۲. در شاهنامه فردوسی، حتی یک واژهٔ ناپارسی به‌کار نرفته است و بهتر است ما هم بکوشیم در نوشته‌هایمان واژه‌های پارسی سره به کار ببریم.

⚠️ویراستار محتواییِ آگاه و حواس‌جمع بدون کارآگاهی و دلیل‌یابی، گفته‌های کلیشه‌ای مثل «در شاهنامه فردوسی، حتی یک واژهٔ ناپارسی به‌کار نرفته است» را تأیید نمی‌کند.

 

بااینکه ویرایش علمی است که تا حدی سلیقه در آن تأثیرگذار است، اما ویراستار باید وظایف خود را بشناسد و نباید الله‌بختکی متن را شخم بزند. برای همین در گردآوری درون‌مایۀ این نوشته که بررسی انواع ویرایش و وظایف ویراستاران بود، از کتاب‌های صاحب‌نظران ویرایش و درست‌نویسی مطالبی قرض گرفتیم. یک ویراستار باید همیشه بقچۀ دانش خودش را پرتر کند؛ پس توصیه می‌کنیم برای آشنایی بیشتر با کلیات ویراستاری، شما هم این کتاب‌ها را بخوانید:

۱. ذوالفقاری، دکتر حسن، 139۶، آموزش ویراستاری و درست‌نویسی، چ4، تهران: علم.

۲. سمیعی، احمد، 1398، نگارش و ویرایش، چ18، تهران: سمت.

 

هدیۀ ویراویراست: سپاس از اینکه تا انتها با ما همراه بودید. قابوس‌نامه یکی از آثار مرغوب فارسی است که عنصرالمعالی کیکاووس زیاری، در آن پسرش را نصیحت می‌کند. اندرزهای قابوس‌نامه اگرچه راهنمایی برای پسر عنصرالمعالی بودند، اما همۀ ما می‌توانیم از آن‌ها بهره بگیریم. شما را دعوت می‌کنیم به خواندن قسمتی از اندرزهای قابوس‌نامه:

«ای پسر، هرچند جوانی، پیرعقل باش. نگویم که جوانی مکن، لکن جوانی خویشتن‌دار باش و از جوانان پژمرده مباش که جوان شاطر (چست و چالاک) نیکو بُوَد؛ چنانکه اَرِسطاطایس (ارسطو) گوید: الشّباب نوعٌ مِنَ الجُنون (جوانی نوعی دیوانگی است) و نیز از جوانان جاهل مباش که از شاطری بلا نخیزد و از جاهلی بلا خیزد...»

 

 

به‌کوشش گروه زبان‌شناسی ویراویراست

با قلم امیرعلی حسینی